یادداشتە ژێرزه‌مینییه‌كان: ڕۆمانێک بۆ ئاشکراکردنی ئاڵۆزیی سروشتی مرۆیی
یادداشتە ژێرزه‌مینییه‌كان: ڕۆمانێک بۆ ئاشکراکردنی ئاڵۆزیی سروشتی مرۆیی
ئاكۆ قادر حه‌مه
پێشه‌كی:
ڕۆمانی "یاداشته ژێرزه‌مینییه‌كان"ی دۆستۆیڤسكی ساڵی ١٨٦٤ بڵاوبۆته‌وه، به‌یه‌كێك له ڕۆمانه گرنگه‌كانی ئه‌و نووسه‌ره داده‌نرێت، ئه‌م ده‌قه ده‌قێكی نائاساییه، نه‌ك ته‌نیا له ڕووی فۆرمی ئه‌ده‌بییه‌وه له‌وانه پاڵه‌وانی زۆر و زبه‌ند و ڕووداو تێیدا ونه، زمانی ئاخاوتن، زمانی ویژدان و هزری قسه‌كه‌ره، به‌ڵكو له‌ڕووی ئه‌و تێفكرینه قوڵه‌ی كه ڕۆمانه‌كه له‌خۆیدا هه‌ڵیگرتووه ده‌ربڕی هاتنه ئارای تێگه‌شتنێكی نوێیه له‌باره‌ی سروشتی مرۆڤه‌وه.
ئاڵۆزیی و نه‌ناسراوی سروشتی مرۆڤ:
ڕۆمانێكی تایبه‌ته نه‌ك ته‌نیا له ڕووی ئه‌و ته‌كنیكه تایبه‌ته‌ی كه دۆستۆیڤسكی به‌كاری هێناوه، به‌ڵكوو له‌به‌ر ئه‌و هه‌موو كێشه و ئه‌نگێزه فكریانه‌ی كه له خۆیدا هه‌ڵی گرتوون، دۆستۆیڤسكی له‌م ڕۆمانه‌دا پرسگەلێک ده‌ورووژێنێته‌وه كه جێی مشتومڕی بیرمه‌ندانی سه‌رده‌می خۆی و سه‌رده‌مانێكی زۆری پێشی خۆی بوون، به تایبه‌ت كێشه‌ی هه‌ره‌سه‌ره‌كیی ئاڵۆزیی سرووشتی مرۆیی، له كاتێكدا به‌شێك له فه‌یله‌سووفان له ڕێی تێزه‌كانیانه‌وه وه‌ك شتانێكی به‌رجه‌سته و یه‌كلابووه‌وه لێی دواون، وه‌ك ئه‌وه‌ی كتێبه‌كانیان هه‌م ده‌رخه‌ری سرووشتی مرۆڤ بێت و هه‌م ڕێنیشانده‌ریشی.
دۆستۆیڤسكی له‌م ڕۆمانه‌دا له زاری كاره‌كته‌ره ژێرزه‌مینیسته‌كه‌یه‌وه ئه‌وه ڕه‌ت ده‌كاته‌وه كه سرووشتی مرۆڤ ناسێنراو بێت، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ش ڕه‌ت ده‌كاته‌وه كه ئێمه به‌و ئاسانییه‌ی فه‌یله‌سووفانی له چه‌شنی "كانت" بۆی چوون، ده‌رك به سرووشتی كرابێت و بكرێت له ڕێگه‌ی داڕشتنی یاساگه‌لێكی زانستیی ڕه‌فتارییه‌وه ڕه‌فتاری ڕێك بخه‌ین و له هه‌ڵه و كه‌مووكوڕی دووری بخه‌ینه‌وه.
به درێژایی مێژووی فه‌لسه‌فه له پێش زانستدا، وا له مرۆڤیان ڕوانیوه كه بوونه‌وه‌رێك به توانایی شاردراوه‌ی عاقڵ، هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی هۆشیاریی له‌باره‌ی خۆیه‌وه په‌یدا كرد، ئیدی ده‌بێته مرۆڤێكی ئه‌خلاقی و ڕه‌فتاردروست، به‌ڵام له كه‌سایه‌تیی ئه‌م ڕۆمانه‌وه ئیدی ئێمه ده‌چینه سه‌رده‌مێكه‌وه کە ده‌زانین مرۆڤ هه‌رچه‌نده هۆشیار و هۆشمه‌ندیش بێت به‌رامبه‌ر خۆی و ڕاستییه‌كان، ده‌كرێت هه‌ر گیرۆده‌ی چه‌ندین نزمی و چه‌په‌ڵی و به‌دڕه‌فتاری بێت كه ناتوانێت به‌و ئاسانییه خۆی لێیان قوتار بكات، كاره‌كته‌ری یادداشته ژێرزه‌مینییه‌كان هۆشیاریی به‌رانبه‌ر چه‌په‌ڵیی خۆی هه‌یه، به‌ڵام هه‌م ناتوانێت خۆی قوتار بكات هه‌م ویستێكی گه‌وره‌ی بۆ ئه‌وه‌ش نییه. مرۆڤ له‌نێوان دره‌وون و عه‌قڵیدا سه‌راسیمه ماوه و وا دایاره زۆربه‌ی جار ده‌روونی شه‌ڕه‌كه ده‌باته‌وه.
له یادداشتە ژێرزه‌مینییه‌كاندا مرۆڤ ناكرێت به یاسای وه‌ك «دوو كه‌ڕه‌ت دوو ده‌كاته چوار» بپێورێت و نه‌خشه‌ی بۆ بكێشرێت، مرۆڤ له‌وه ئاڵۆزتره ته‌نیا به یاسا لۆژیكی و سرووشتییه‌كان بپێورێت و نه‌خشه‌ی بۆ بكێشرێت. ئه‌گه‌رچی پێشمان وا بیت ئه‌مه له قازانجیدایه، به‌ڵام كێ ئه‌ڵێت ئه‌و مرۆڤه ویستی له‌وه هه‌یه. مرۆڤ به درێژایی مێژووی شارستانی و ده‌ره‌شارستانی خۆی هه‌ر خه‌ریكی جه‌نگ و جه‌نگ بووه، شارستانی بووبێت یان ده‌ره‌شارستانی. گه‌رچی مه‌یلی ئاوه‌دانیشی هه‌بووبێت، دواتر هه‌ر خۆی ئه‌و ئاوه‌دانییه‌ی وێران كردووه!
ڕۆمانێك له‌ناوه‌ندی مشتومڕه‌كانی پۆزه‌تیڤیزم و مێتافیزیك:
سه‌روه‌ختی نووسینی ئه‌م ڕۆمانه، سه‌روه‌ختی دواهه‌مین هه‌ناسه‌كانی فه‌لسه‌فه‌ی مێتافیزیك و سه‌روه‌ختی گه‌شە و نمای پۆزه‌تیڤیزم و زانستگه‌رایی بووه، سه‌رجه‌می مشتومڕه‌كانی ئه‌م ڕۆمانه له چوارچێوه‌ی ئه‌و فه‌زا فكری و كولتوورییه‌دا ده‌سووڕێنه‌وه، زیندوویه‌تیی ئه‌م ڕۆمانه‌ش له‌وه‌دایه كه ده‌ست ده‌خاته سه‌ر گرفتێك كه دواتر ده‌بێته هه‌وێنی زانستی شیكردنه‌وه‌ی ده‌روونی: ئه‌نگێزه سه‌یروسه‌مه‌ره‌كانی مرۆڤ كه شارستانییه‌ت ده‌یانچه‌پێنێت. به ده‌یه‌ها شێوه دێنه ده‌ره‌وه.
مرۆڤ هه‌ر ئه‌فه‌نییه‌ك نییه كه جلوبه‌رگێكی كه‌شخه‌ی له به‌ردایه و كارێكی فه‌رمیی ڕێزدارانه ده‌كات، به‌ڵكوو هه‌مان مرۆڤ ئه‌نگێزه‌ی وای هه‌یه ئه‌گه‌ر به ڕاستی بكه‌وێته ده‌ر، ئه‌و وێنه كه‌شخه و جلوبه‌رگه فه‌رمییه‌ی له به‌رچاومان ده‌كه‌وێت.
مرۆڤ گه‌رچی هه‌ندێك جار شتانێكی ده‌ره‌وه‌ی قازانجی خۆی و له‌پێناوی ئه‌ویتردا ده‌كات، به‌ڵام ئه‌مه ده‌كرێت ڕیزپه‌ڕ بێت.
كێ ده‌ڵێت مرۆڤ به‌دوای خۆشبه‌ختیدا ده‌گه‌ڕێت و ئێمه ده‌بێت خۆشبه‌ختیی بۆ فه‌راهه‌م بكه‌ین!؟ كێ ده‌ڵێت ده‌وروبه‌رمان پڕ نه‌بێت له‌وانه‌ی چێژ له ئازار و ملكه‌چی ببینن؟!
خوێندنه‌وه‌ی ڕۆمانی دیكه:
هیچ دۆستێك جگه له چیاكان: ڕۆمانی گه‌ریده‌یه‌كی كورد له زیندانێكی دووری ناو ئۆقیانوسدا
تۆقی عه‌زازیل، سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ سۆسیۆ- ئه‌نسرۆپۆلۆژیای ته‌كییه
مردن كارێكی سه‌خته، به‌ڵام سه‌ختر بینینی شكسته‌كانی پێش ئه‌و ڕووداوه‌یه
Comments
Post a Comment
سوپاس بۆ سه‌رنجه‌كه‌ت و بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی بابه‌ته‌كه.......